2193

Historia Komorowa

Komorów odnotowany został po raz pierwszy w mazowieckich księgach sądowych w pierwszej połowie XV wieku. Najstarszy jak dotąd znany nam zapis pochodzi z 1425 roku i wymienia ówczesnych właścicieli należących do rodu Pierzchałów. Ich następcami i właścicielami kilku małych folwarczków byli Komorowscy - szlachta herbu Pierzchała (Roch).

 

Dokument z nazwą „Komorów” z XV w. Ze zbiorów T.Terlecki
Dokument z nazwą „Komorów” z XV w. Ze zbiorów T.Terlecki
Pierwsza mapa Komorowa, ok. XVII w. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Pierwsza mapa Komorowa, ok. XVII w. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Mapa Komorowa, ok. 1860 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Mapa Komorowa, ok. 1860 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Mapa Komorowa, ok. 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Mapa Komorowa, ok. 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)

 

Komorów był jedną z 13 wsi parafii pęcickiej powstałej w XIII wieku. Była. jednorodowa, czyli utworzona przez jeden ród zamieszkujący cały jej teren. Komorowscy, obok Pruszkowskich z Pruszkowa i Pęcickich z Pęcic, byli patronami parafii pęcickiej. Świadczyć to może o tym, iż właściciele tych trzech wsi byli założycielami parafii już w XIII wieku. Ta hipoteza przesuwa wiek Komorowa o 200 lat wstecz w stosunku do pierwszego zapisu.

 

Komorowscy byli nieprzerwanie właścicielami komorowskich folwarków do połowy XVII wieku. W czasie wojen szwedzkich wieś była zniszczona i podupadła. Nowymi właścicielami były rody szlacheckie innych herbów: Chądzyńscy, Sobolewscy oraz - spokrewnieni z Komorowskimi - Kaliszowie.

 

W ciągu XVIII wieku ród Sobolewskich stopniowo scalał folwarki wykupywane od ubożejącej drobnej szlachty. Pod koniec XVIII wieku Komorów, stanowił całość wraz z sąsiednim Sokołowem, i był częścią większego klucza dóbr tej rodziny. Właściciele mieszkali w Warszawie, a dobrami zawiadywali zarządcy lub dzierżawcy.

 

W roku 1827 dobra nabył Marceli Tarczewski, znany warszawski prawnik. Rodzina Tarczewskich zamieszkiwała tutaj zapewne tylko latem w skromnym drewnianym dworze dawnych zarządców. Po 23 latach zadłużony majątek nabył na licytacji właściciel jednego z warszawskich hoteli, Franciszek Brzeziński. Folwark komorowski był zapewne dla niego zapleczem wytwarzającym produkty spożywcze.

 

W roku 1867 roku, na skutek uwłaszczenia, od majątku odpadło 54 ha w Komorowie i  całość gruntów Sokołowa – 486 ha. Uwłaszczenie odcięło więcej niż 50% powierzchni dóbr.

 

Ratując się przed upadłością, ówczesna właścicielka Helena z Brzezińskich Józefowicz wybudowała w latach 80. i 90. XIX w., wzdłuż tzw. szosy komorowskiej (obecnie Alei Marii Dąbrowskiej), 6 dużych drewnianych domów letniskowych w stylu otwockim

Komorowskie drewniaki w stylu otwockim fot. M. Lewin
Komorowskie drewniaki w stylu otwockim fot. M. Lewin
Komorowskie drewniaki w stylu otwockim fot. M. Lewin
Komorowskie drewniaki w stylu otwockim fot. M. Lewin

Nie rezygnując z rolnictwa i hodowli, przyszłość Komorowa ukierunkowano na działalność uzdrowiskowo-letniskową, tak jak miało to miejsce w innych podwarszawskich miejscowościach tego czasu. Następnym przedsięwzięciem było zbudowanie okazałego budynku - tzw. sanatorium - w miejscu dawnego rozebranego wcześniej dworu, z przeznaczeniem na działalność leczniczo-sanatoryjno-wypoczynkową. Budowę ukończono w 1900 roku. (Budynek po barbarzyńskiej przebudowie przeprowadzonej w końcu lat 50-tych XX wieku istnieje do dziś i znajduje się w nim oddział szpitala dla nerwowo chorych. Otoczony jest interesującym, ale bardzo zaniedbanym parkiem założonym jeszcze przez Tarczewskich 200 lat temu).

Mapa Komorowa, ok. 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Mapa Komorowa, ok. 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego)
Pałac w 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego).
Pałac w 1900 r. (ze zbiorów T. Terleckiego).
Pałac-stan dzisiejszy fot. T.Terlecki
Pałac-stan dzisiejszy fot. T.Terlecki

 

W 1910 r. majątek nabył dotychczasowy dzierżawca Józef Markowicz. Już przed I wojną światową opracował plan i rozpoczął realizację parcelacji gruntów majątku pod zabudowę willową. Sprzedaż pierwszych działek rozpoczął w 1912 roku.

 

Pierwsze prywatne wille powstały jeszcze przed I wojna światową po południowej stronie dzisiejszej Alei Brzozowej. W roku 1921 w Komorowie mieszkało we wsi i w folwarku 355 mieszkańców, a w „Komorowie willowym” 34 osoby.

Komorowskie wille fot. T. Terlecki
Komorowskie wille fot. T. Terlecki
Komorowskie wille fot. T. Terlecki
Komorowskie wille fot. T. Terlecki

W 1923 r. właściciel dóbr sprzedał 76 działek Stowarzyszeniu Spółdzielczemu „Strzecha Polska”. Stowarzyszenie zrzeszało osoby związane ze środowiskiem pedagogicznym, warszawską inteligencję i pruszkowskich urzędników.

Willa na osiedlu Strzecha Polska fot. M. Lewin
Willa na osiedlu Strzecha Polska fot. M. Lewin
Jedna z willi na Osiedlu Strzecha Polska fot. M. Lewin
Jedna z willi na Osiedlu Strzecha Polska fot. M. Lewin
fot. T. Terlecki
fot. T. Terlecki

 

W roku 1927 teren dóbr komorowskich przecięła linia EKD (dziś WKD) - elektrycznej kolejki dojazdowej Warszawa – Grodzisk – Milanówek.

Kolejka EKD na Nowogrodzkiej w Warszawie fot. Warszawa1939.pl
Kolejka EKD na Nowogrodzkiej w Warszawie fot. Warszawa1939.pl

 

Trzeci etap zabudowy Komorowa nastąpił w lipcu 1928 roku. Po raz pierwszy pojawia się określenie „Miasto Ogród Komorów” nawiązujące do idei osiedli willowych opartych na teorii Howarda i na stałe przyrosło do Komorowa jednoznacznie określając jego specyfikę i charakter.

„Trzeci rzut” zabudowy objął obszar 80 hektarów między torami kolejki, Aleją Marii Dąbrowskiej, Aleją Starych Lip i ulicą Okrężną. Projekt Parcelacji przygotował młody i utalentowany inżynier, mierniczy przysięgły Tadeusz Szymański.

Na terenie planowanego miasta ogrodu przewidziano przebieg ulic, placów i podziały na całkiem duże działki, miejsce na plac targowy i działki dla kościoła, skwer, szkołę, lokalny urząd gminny oraz plac sportowy i zieleniec. To było ogółem prawie 7 ha. Teren ów bezpłatnie otrzymał miejscowy samorząd – Gromada Komorów.

Ze zbiorów T. Terleckiego
Ze zbiorów T. Terleckiego
www.sarp.pl
www.sarp.pl

 

Właściciel dóbr Komorów Józef Markowicz zmarł w 1939 roku nie zdążywszy sprzedać wszystkich działek. W zachodniej części parcelowanych terenów pozostało około 50 niesprzedanych działek a w „mieście ogrodzie” pozostało około 110 niesprzedanych jeszcze parceli. Działki te na drodze postępowania spadkowego przejęło 23 spadkobierców, członków rodziny bezdzietnie zmarłego Józefa Markowicza. Przeprowadzane w czasie wojny transakcje bardzo skomplikowały i zagmatwały stan prawny tych nieruchomości, choćby dlatego, ze nowi właściciele występowali jako współwłaściciele całości spadku, a odsprzedawano i obracano dość abstrakcyjnymi procentowymi częściami całości, co trudno było odnieść do konkretnych działek. Po wojnie Skarb Państwa powołując się na ustawę nacjonalizacyjną przejął – zdaje się nie do końca zgodnie z prawem – część nieruchomości komorowskich, a więc procesy i dochodzenie własności trwały jeszcze bardzo długo.

fot. M. Brykalska Kapliczka ufundowana przez Marię i Jozefa Markowiczów
fot. M. Brykalska Kapliczka ufundowana przez Marię i Jozefa Markowiczów
fot. M. Brykalska Kapliczka ufundowana przez Marię i Jozefa Markowiczów
fot. M. Brykalska Kapliczka ufundowana przez Marię i Jozefa Markowiczów

 

W latach 30. w rozbudowującym się Komorowie zorganizował się lokalny samorząd w postaci Gromady Komorów Wille. Rozpoczęła działalność trzyklasowa szkoła powszechna, początkowo w budynku pałacu po przebudowie, później w jednym z XIX-wiecznym domu letniskowym przy Al. Marii Dąbrowskiej.

 

Pierwsza Szkoła w Komorowie, rysunek z czasopisma Twój Komorów, 1998 r.
Pierwsza Szkoła w Komorowie, rysunek z czasopisma Twój Komorów, 1998 r.
Aleja Marii Dąbrowskiej w jesiennej szacie fot. T. Terlecki
Aleja Marii Dąbrowskiej w jesiennej szacie fot. T. Terlecki

Powstały prywatne sklepy (pp. Osiadaczów, pp. Balcerskich, pp. Kalińskich, pań Szmulskich) i piekarnia. Mieszkańcy willowego Komorowa zawiązali również Stowarzyszenie Przyjaciół Komorowa i Okolic „Ognisko” z siedzibą w Willi Dwudziestolecie przy ul. Spacerowej, które prowadziło bardzo intensywną działalność społeczno – kulturalną. Stowarzyszenie zorganizowało i utrzymywało miedzy innymi straż miejską, bibliotekę, klub, kort tenisowy, ochronkę – pierwsze komorowskie przedszkole. Organizowało występy teatralne, wycieczki, pokazy, stałą majową imprezę połączone z paradą – korsem.


 

W czasie II wojny światowej Komorów nie zostało poważniej zniszczone. W miejscowości stacjonowali na prywatnych kwaterach żołnierze niemieccy i węgierscy. W  1944 roku wzdłuż dzisiejszej Alei Marii Dąbrowskiej rozlokowano ciąg kilkudziesięciu ziemnych bunkrów – magazynów amunicji. W styczniu 1945 roku, wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły kilka z nich (w okolicy ulicy Skorupki) doprowadzając do ogromnego wybuchu, którego ślady (w postaci pustej przestrzeni w starym sosnowym lesie) są wyraźnie czytelne do dziś. Po upadku powstania warszawskiego Komorów obok innych miejscowości pasma kolejki EKD stał się miejscem niesienia ofiarnej pomocy ofiarom powstania opuszczającym Warszawę. W jednej z komorowskich willi (róg ul. Kolejowej i Krótkiej) pod auspicjami Rady Głównej Opiekuńczej (działającej przez okres całej okupacji) uruchomiono szpital, a pod koniec 1944 roku za terenie tzw. Zieleńca (dziś na terenie szkoły przy ul. Kotońskiego), erygowano cmentarz, na którym pochowano 34 osoby zmarłe w tym szpitalu. W połowie lat 50-tych XX wieku pochówki te częściowo (staraniem pojedynczych rodzin) szczątki ekshumowano i przeniesiono na inne cmentarze

 

W okresie popowstaniowym Komorów stał się miejscem ratunku dla ogromnej rzeszy mieszkańców Warszawy wyrzuconych z miasta. Podobnie jak w innych miejscowościach leżących wzdłuż trasy kolejki EKD, okres ten wiązał się z przeludnieniem mieszkaniowym, ale jednocześnie z niezwykłym ożywieniem. Tworzono sieci drobnych usług i handlu, warsztaty, sklepiki, kawiarnie, bary itp. W tym czasie w jednym z dawnych drewnianych domów letniskowych działała kawiarnia z muzyką „Czarny Kot” (dziś Zamojskiego 4). Po 1944 roku liczba mieszkańców Komorowa wzrosła do ok. 1700 osób wobec 445 w 1941. Trzeba podkreślić intensywną działalność patriotyczną Komorowian w czasie II wojny światowej. Nazwiska osób, które poświęciły życie w walce narodowowyzwoleńczej uwieczniono na marmurowych tablicach komorowskiego kościoła.

 

Zaraz po wojnie, staraniem komorowskich społeczników, udało się zorganizować, sfinansować i wybudować drewniany budynek „ośmioklasowej publicznej szkoły” i niewielki murowany kościół-kaplicę wg bardzo udanego projektu Bruno Zborowskiego. Szkołę uruchomiono w 1947 roku, rok później otrzymano zezwolenie na prowadzenie mszy świętej (budowę kaplicy ukończono w 1953 roku) W 1958 została powołana parafia Komorów. Drewniana szkoła z kaflowymi piecami, jak również i kościół, do którego podziemia uczęszczały dzieci na lekcje religii, stały się dla kilku pokoleń komorowian miejscami „kultowymi” i czekają na oddzielne opracowanie historyczne.

Szpital na ul. Kolejowej fot. M. Brykalska
Szpital na ul. Kolejowej fot. M. Brykalska
http://komorow.mkw.pl/
http://komorow.mkw.pl/
Kościół NMP w Komorowie fot. M. Lewin
Kościół NMP w Komorowie fot. M. Lewin

 

Jedna z posesji na osiedlu Domeczek fot. A. Kaczorowska-Budek
Jedna z posesji na osiedlu Domeczek fot. A. Kaczorowska-Budek

W tym czasie uruchomiono posterunek Milicji Obywatelskiej (ul. Krasińskiego), a obok Urząd Gromadzkiej Rady Narodowej oraz w tym samym budynku przedszkole. Rozbudowano przystanek kolejki EKD. W budynku stacyjnym uruchomiono pierwszy komorowski urząd pocztowy, przeniesiony w latach 70. nieopodal, do specjalnie zbudowanego małego pawilonu. W połowie lat 50. w dwu miejscach Komorowa: na terenie placu sportowego (ul Sportowa) i na niezabudowanych dotąd polach upaństwowionego majątku przy Alei Marii Dąbrowskiej, powstały podobne do siebie osiedla domków jednorodzinnych wybudowane przez kilka spółdzielni (Spółdzielnia Wiklina, PAX i inne).

W nieistniejącej już dziś willi przy ul. Kraszewskiego otwarto Ośrodek Zdrowia. Powstawały kolejne sklepy prywatne i państwowe. Na przełomie lat 50. i 60. było już w Komorowie 15 sklepów i budek usługowych takich jak szewc, krawiec, tapicer, fryzjer czy magiel.


 

Przez kilka lat działał bar z wyszynkiem – restauracja „Zakątek” (ul. Zamojskiego). W latach 60. powstała przy stacji WKD (ul. Brzozowa) restauracja Pod Sosnami, zamknięta w połowie lat 80-tych. W roku 1971 otwarto nowocześniejszy i większy budynek szkoły podstawowej, gdzie zorganizowano tzw. „szkołę zbiorczą”, dołączając nowych uczniów ze zlikwidowanych szkół w Kaniach, Pęcicach i innych miejscowości. W dawnym domu Marii Dąbrowskiej przy ul. Kraszewskiego, zgodnie z jej ostatnią wolą by dom służył ogółowi i był pamiątką jej związku z Komorowem – utworzono Bibliotekę Publiczną.

Po reformie administracyjnej w 1972 roku Komorów włączono do odległej gminy Michałowice, pozbawiając go niezależności.

W latach 70., na polach należących do komorowskiego Gospodarstwa Rolnego SGGW, między Ostoją, linią kolejki WKD i Al. Marii Dąbrowskiej, Spółdzielnia Mieszkaniowa z Ursusa rozpoczęła budowę dużego osiedla, które znacznie zwiększyło liczbę mieszkańców i poważnie „naruszyło” założenie urbanistyczne miejscowości. Część owego osiedla (między ulicami Ireny, Mieczysława i Waldemara) oddzielono administracyjnie od Komorowa i przyłączono do Pruszkowa, zamazując granice między miejscowościami. W osiedlach tych także powstały nowe sklepy i miejsca usług.

www.biblioteka-komorow.pl
www.biblioteka-komorow.pl
www.biblioteka-komorow.pl
www.biblioteka-komorow.pl

 

Szkola w Komorowie www.szkolnictwo.pl
Szkola w Komorowie www.szkolnictwo.pl

Lata 90. to okres niezwykle intensywnej działalności budowlanej, czemu sprzyjała również ciągle dostępna dla inwestorów możliwość wtórnych podziałów parceli. Po pożarze drewnianego budynku dawnej szkoły podstawowej (1990 r.), znacznie rozbudowano istniejący budynek szkoły. Powstał Zespół Szkół im. Marii Dąbrowskiej w Komorowie, składający się z klas nauczania zerowego, szkoły podstawowej, gimnazjum i gminnego liceum ogólnokształcącego, w których uczy się około 1000 uczniów. Szkoła w tym (2013) roku obchodzi swoje 90-lecie istnienia.


 

Zabytkowa czterorzędowa aleja drzew w Komorowie, Aleja Marii Dąbrowskiej
Zabytkowa czterorzędowa aleja drzew w Komorowie, Aleja Marii Dąbrowskiej

Mieszkańcy Komorowa doczekali się w latach 90. nowoczesnej centrali telefonicznej, miejscowego wodociągu, kanalizacji oraz modernizacji ulic. Wraz z ciągłym wzrostem liczby mieszkańców powstawały nowe placówki usługowe i kolejne sklepy.

Pierwsze dziesięciolecie XXI stulecia stało się dla Komorowa okresem zagrożenia jego zupełnie wyjątkowego charakteru, dziedzictwa i tożsamości. Nad Komorowem zawisło i niepokojąco nasilało się niebezpieczeństwo unicestwienia specyfiki tego miejsca, również jako historycznie i kulturowo ukształtowanego miasta ogrodu. Planowane olbrzymie osiedle mieszkaniowe na polach częściowo leżących w granicach Komorowa i w miejscowościach z nim graniczących. Zabytkową Aleję Marii Dąbrowskiej, wyznaczoną rzędami starych lip, próbowano przekształcić w szybką „przelotówkę”, a pomniki przyrody wyciąć lub ogłowić ich korony niemal do zera. Dzięki działaniom członków Zarządu Osiedla Komorów i lokalnych stowarzyszeń (Towarzystwo KOMOROWIANIE, Kulturalny Komorów K-40), dzięki wielkiemu zaangażowaniu grupy radnych, społeczników, miłośników „małej ojczyzny”, udało się odeprzeć zagrożenia. Jedna z najstarszych części Komorowa - osiedle „Strzecha Polska” - została wpisana do rejestru zabytków, a całe miasto ogród Komorów – do Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. Podjęto działania w kierunku odzyskania niezależności Komorowa. „Problemy we współpracy z władzami gminy Michałowice skłoniły mieszkańców Komorowa do złożenia wniosku do MSWiA utworzenia samodzielnej gminy w czerwcu 2009 r.”1 Władze zdawały się prowadzić wojnę o wykorzenienie odrębności kulturowej naszej miejscowości, w imię haseł krótkowzrocznego, ciasno pojętego rozwoju. W okresie trudnej ekonomicznie sytuacji kraju i niezadawalającego poziomu świadomości mieszkańców, zagrożenia te wydają się być wciąż bardzo realne...

 

1 Wikipedia, Gazeta Stołeczna: Komorów wypowie wojnę secesyjną?  [dostęp 20 października 2009], Gazeta WPR: Komorów, czy powstanie nowa gmina?  [dostęp 20 października 2009].