Czy z wiekiem pamięć musi się pogarszać?

Podczas wykładu poświęconego zagadnieniom pamięci i procesów poznawczych prelegent w przystępny sposób omówił, jak z wiekiem zmienia się funkcjonowanie mózgu, które elementy pamięci są najbardziej podatne na osłabienie, a które pozostają stosunkowo odporne na upływ czasu. Wykład miał charakter edukacyjny i praktyczny — oprócz wiedzy teoretycznej pojawiło się wiele przykładów z życia codziennego oraz propozycji ćwiczeń, które pomagają utrzymać sprawność umysłową.

Na początku prelegent zwrócił uwagę, że starzenie się jest procesem naturalnym i dotyczy wszystkich obszarów organizmu — również mózgu. Z wiekiem spowalnia krążenie krwi, neurony gorzej się regenerują, a procesy przetwarzania informacji stają się mniej wydajne. To powoduje, że niektóre funkcje poznawcze, w tym pamięć, zaczynają działać słabiej. Nie oznacza to jednak, że nic nie da się zrobić — przeciwnie, mózg można i trzeba trenować, tak samo jak ciało. Regularne ćwiczenia intelektualne, aktywność fizyczna czy nauka nowych rzeczy pomagają utrzymać dobrą kondycję umysłową i spowolnić naturalne procesy osłabienia poznawczego.

Jednym z pierwszych zagadnień omawianych podczas wykładu była uwaga, czyli zdolność selekcjonowania bodźców, które do nas docierają. Prelegent wyjaśnił, że uwaga działa jak filtr – to ona decyduje, które informacje zostaną zarejestrowane przez mózg, a które zostaną odrzucone. Jeśli nie zwrócimy na coś uwagi, nie mamy szans tego zapamiętać.

Uwaga ma różne formy: selektywną (skupienie się na jednym bodźcu), koncentrację (utrzymanie skupienia przez dłuższy czas), podzielność (wykonywanie kilku zadań jednocześnie), przerzutność (zdolność szybkiego przełączania się między zadaniami) oraz czujność (oczekiwanie na pojawienie się określonego bodźca).
Z wiekiem część tych funkcji ulega osłabieniu. Osoby starsze potrzebują więcej czasu na wykonanie zadań wymagających koncentracji czy przełączania się między czynnościami, a także trudniej im ustalić hierarchię ważności działań. Z drugiej strony, sama zdolność do utrzymania uwagi na jednym zadaniu (koncentracja) pozostaje stosunkowo stabilna.

Piotr Zagrajek zwrócił uwagę, że wiele sytuacji, które błędnie przypisujemy słabej pamięci, to w rzeczywistości błędy uwagi. Nie pamiętamy, czy wyłączyliśmy żelazko lub zamknęliśmy drzwi, bo zrobiliśmy to automatycznie, bez skupienia. Dlatego warto wprowadzić proste strategie – zatrzymać się na chwilę i świadomie powiedzieć na głos, co robimy („jest czwartek, zamykam drzwi”). Takie werbalne potwierdzenie aktywuje dodatkowe kanały zmysłowe i wzmacnia proces zapamiętywania.

Kolejna część wykładu dotyczyła pamięci roboczej, nazywanej też pamięcią operacyjną. To system, który pozwala jednocześnie przechowywać i przetwarzać informacje potrzebne w danym momencie. Dzięki niej możemy np. policzyć w pamięci działanie arytmetyczne czy zapamiętać numer telefonu wystarczająco długo, by go wprowadzić do aparatu.

Z wiekiem pamięć robocza osłabia się, szczególnie jeśli chodzi o zdolność manipulowania informacjami – wykonywania operacji, porównywania czy analizowania. Jest to związane z pogarszaniem się tzw. funkcji zarządczych (executive functions), które odpowiadają za planowanie, przełączanie się między zadaniami, kontrolę impulsów i podejmowanie decyzji.

Pamięć robocza jest podstawą większości procesów intelektualnych – od rozumienia tekstu, przez logiczne myślenie, po rozwiązywanie problemów. Dlatego jej ćwiczenie ma ogromne znaczenie. Pomocne są zadania matematyczne wykonywane w głowie, czytanie ze zrozumieniem, łamigłówki oraz ćwiczenia wymagające utrzymywania w pamięci kilku elementów na raz. Pan Zagrajek zachęcał, by ograniczać korzystanie z kalkulatorów i smartfonów, ponieważ nadmierne poleganie na technologii rozleniwia umysł i osłabia pamięć roboczą.
Następnie prelegent omówił pamięć długotrwałą, w której przechowywane są informacje utrwalone na stałe. To ona tworzy naszą wiedzę o świecie, wspomnienia i nawyki. Problemem nie jest zwykle brak danych, lecz trudność w ich wydobyciu – wiemy, że coś pamiętamy, ale nie potrafimy tego przywołać. Ćwiczenia pamięci długotrwałej polegają więc na aktywnym „odświeżaniu” dostępu do informacji, np. poprzez przypominanie sobie przysłów, faktów czy nazwisk.
Prelegent wyróżnił kilka rodzajów pamięci długotrwałej:

• epizodyczną – wspomnienia zdarzeń z określonego miejsca i czasu,
• semantyczną – wiedzę ogólną, fakty i pojęcia,
• autobiograficzną – wspomnienia związane z własnym życiem,
• proceduralną – pamięć nawyków i umiejętności (np. jazda na rowerze),
• utajoną (implicit) – wpływ wcześniejszych doświadczeń na zachowanie,
• prospektywną – pamięć o przyszłych zobowiązaniach („muszę zadzwonić po południu”).

Najbardziej podatna na osłabienie jest pamięć epizodyczna – najpierw tracimy kontekst zdarzenia (gdzie i kiedy coś się wydarzyło), a dopiero potem sam fakt. Z wiekiem osłabia się również pamięć semantyczna, choć w mniejszym stopniu. Natomiast pamięć autobiograficzna często pozostaje zaskakująco żywa – osoby starsze potrafią szczegółowo opowiadać o wydarzeniach sprzed kilkudziesięciu lat, mimo że nie pamiętają, co robiły rano.

Pamięć proceduralna, związana z wyuczonymi schematami działania, jest najbardziej odporna na upływ czasu. Prowadzący przywołał przykład starszej osoby z zaawansowanymi problemami poznawczymi, która mimo to codziennie wykonywała te same czynności w kuchni w identycznej kolejności – jakby „na autopilocie”.

W końcowej części wykładu omówiono fascynujące zjawisko pamięci utajonej, czyli wpływu nieświadomych bodźców na nasze zachowanie. Prelegent przytoczył wyniki badań, w których uczestnicy jednej z grup czytali tekst zawierający słowa kojarzone ze starością („zmarszczki”, „zapominanie”, „siwe włosy”). Po lekturze mieli przejść korytarzem do innego pomieszczenia. Okazało się, że osoby z tej grupy poruszały się wolniej niż grupa kontrolna, mimo że nie zdawały sobie z tego sprawy. To przykład tzw. efektu torowania (primingu) – treści, z którymi się stykamy, mogą nieświadomie kształtować nasze reakcje i sposób myślenia.

Na koniec Piotr Zagrajek pokazał niesamowitą sztuczkę związana z zapamiętywaniem losowych wyrazów: spamiętał 30 rzeczowników podawanych w losowej kolejności przez uczestników wykładu - podczas sprawdzania zapamiętanej kolejności pomylił się tylko raz, co jest znakomitym wynikiem zważywszy, że średnio jesteśmy w stanie zapamiętać 5 do 7 tak podawanych wyrazów. 

Wykład pokazał, jak złożonym i jednocześnie kruchym mechanizmem jest ludzka pamięć. Choć z wiekiem pewne funkcje poznawcze nieuchronnie słabną, możemy aktywnie wpływać na ich sprawność. Kluczem jest ćwiczenie uwagi, pamięci roboczej i długotrwałej, utrzymywanie aktywności umysłowej i fizycznej oraz świadome spowalnianie codziennego tempa.

Jak podkreślił prelegent, starzenie się nie musi oznaczać utraty sprawności umysłowej — przeciwnie, dzięki odpowiednim nawykom i ćwiczeniom możemy zachować sprawny, elastyczny i ciekawy świata umysł przez długie lata.